De goudjakhals is een onverwachte nieuwkomer in Nederland. Sinds 2016 laat het dier zich af en toe vastleggen op wildcamera’s. Sinds 2020 zijn er ook meerdere individuen vastgesteld met DNA-onderzoek. Daarbuiten is de goudjakhals echter een vrij onzichtbare soort door zijn schuwe karakter.
De goudjakhals is een Europees beschermde diersoort die op eigen kracht zijn verspreidingsgebied uitbreidt. Voor Nederland is het een nieuwe soort. Daarom valt de goudjakhals nog niet onder het beschermingsregime van de Omgevingswet, zoals de wolf. Bij de taxatie en tegemoetkoming in schade aan gehouden dieren door een goudjakhals wordt op gelijke wijze gehandeld als bij een wolf. De eerste goudjakhals in Nederland werd in 2016 gezien op de Veluwe. Daarna is hij ook in 2017, 2019, 2021, 2022 en 2023 waargenomen in Nederland.
Van dierhouders wordt verwacht dat zij zelf ook zoveel mogelijk doen om schade te voorkomen. Met het nemen van preventieve maatregelen wordt de kans vergroot om predators zoals een goudjakhals, wolf, vos of hond op afstand te houden en schade te beperken. Hoe eerder en hoe meer maatregelen worden genomen, hoe beter. De nadruk ligt in eerste instantie op het beveiligen van schapen en geiten. Het ’s nachts ophokken van vee is een betrouwbare maatregel om aanvallen te voorkomen. Een andere belangrijke maatregel is het plaatsen van een wolfwerende afrastering. Deze afrastering houdt ook een goudjakhals op afstand.
In onderstaand overzicht geven wij een verder inzicht in de leefwijze en ecologie van de goudjakhals en worden aan de hand van literatuur relaties gelegd met Nederland.
De goudjakhals is een hondachtig roofdier en weegt tussen de 10 en 15 kilo. Met een schofthoogte van circa 50 cm zit de goudjakhals tussen de vos (40 cm) en wolf (80 cm) in. De manier van leven van de goudjakhals lijkt erg op die van de wolf. Goudjakhalzen leven ook in roedels (ouders met jongen). Als de jongen ongeveer twee jaar oud zijn, gaan ze op zoek naar een nieuw territorium. Een leefgebied van een roedel goudjakhals is gemiddeld 2 tot 3 km2 (variërend van 1 km2 bij hoge kwaliteit habitats tot circa 12 km2 bij lage kwaliteit) (Lange, 2019).
De goudjakhals is erg schuw. Het dier is net als de wolf vrij onzichtbaar. De wolf markeert zijn leefgebied met keutels die hij midden op het pad legt. De goudjakhals doet dit anders, het dier legt zijn keutels ergens in de bosjes. Doordat de goudjakhals niet goed samenleeft met de wolf, vormen territoria van de wolf geen geschikte leefgebieden.
De goudjakhals komt oorspronkelijk uit Azië en Oost-Europa, waar zijn leefgebied zich uitstrekte over de Balkan en het Midden-Oosten. Door onder andere klimaatverandering en verandering in landgebruik, breidt de goudjakhals zich steeds verder uit richting het westen van Europa. Ook de intensieve bejaging op de wolf heeft er voor gezorgd dat de goudjakhals steeds meer leefruimte krijgt. Zo zijn er inmiddels populaties in Tsjechië, Kroatië en Slovenië. Sinds 2000 komt de goudjakhals ook voor in Duitsland en Italië.
Verspreidingskaart van goudjakhals in Europa
De eerste goudjakhals in Nederland werd in 2016 gezien op de Veluwe. Sinds 2020 zijn er ook meerdere individuen genetisch vastgesteld met DNA-onderzoek.
Het leefgebied van de goudjakhals heeft zich in de loop van de twintigste eeuw steeds meer uitgebreid. De goudjakhals kan daarom in gebieden, waar hij of zij zelfstandig naar toe is gekomen, niet beschouwd worden als ‘exoot’ of ‘uitheemse soort’. Die termen zijn alleen toepassing als een soort door de mens buiten het normale verspreidingsgebied gebracht is.
De goudjakhals staat vermeld op Bijlage V van de Habitatrichtlijn van de Europese Unie. Deze internationale aanwijzing, met bijbehorende verplichtingen, beperkt de vrijheid van nationale overheden om het beleid ten aanzien van deze soorten te bepalen. Alhoewel het om een flexibeler regime gaat dan bijvoorbeeld het regime van Bijlage IV waar de wolf op staat, brengt het onverminderd verplichtingen met zich mee.
De Bijlage V-status bepaald in ieder geval dat lidstaten ervoor moeten zorgen dat soorten in een gunstige staat van instandhouding gehouden worden, wanneer deze aan de natuur onttrokken (door bijvoorbeeld jacht) of geëxploiteerd worden. Wanneer door voorgenoemde handelingen de gunstige staat van instandhouding in het geding komt, zijn aanvullende maatregelen nodig. Om een beeld te krijgen van de staat van instandhouding (en zo de effecten daarop inzichtelijk te krijgen) kan systematische monitoring aan de orde zijn (artikel 11 habitatrichtlijn, European Commision, 2007).
De goudjakhals valt overigens (nog) niet onder het beschermingsregime van de Wet natuurbescherming. Het opnemen van de goudjakhals in de Wet natuurbescherming (in artikel 3.10) vereist een aanpassing van de wet.
De provinciale beleidsregels tegemoetkoming faunaschade, gaan uit van een tegemoetkoming bij schade door natuurlijk in het wild levende beschermde dieren, zoals vermeld in artikel 6.1Deze link opent in een nieuw tabblad van de Wet natuurbescherming (Wnb). De goudjakhals staat hier (nog) niet bij. Wanneer de goudjakhals opgenomen wordt in de Wet natuurbescherming, op grond van artikel 3.10Deze link opent in een nieuw tabblad (bijlage aDeze link opent in een nieuw tabblad van de Wnb), dan valt de goudjakhals wél onder artikel 6.1 van de Wet natuurbescherming.
Nu de eerste schadegevallen in Nederland vastgesteld zijn, komt de vraag naar boven of provincies bij faunaschade door de goudjakhals een tegemoetkoming kunnen verlenen. De provincies hebben besloten om bij de taxatie en tegemoetkoming in schade aan gehouden dieren door een goudjakhals op een gelijke wijze te handelen als bij een wolf.
Het nemen van preventieve maatregelen kan predators – goudjakhals, wolf, vos en hond – op afstand houden en kan de schade beperken. Hoe eerder en hoe meer maatregelen worden genomen, hoe beter. De nadruk ligt in eerste instantie op het beveiligen van schapen en geiten. Het ’s nachts ophokken van vee is een betrouwbare maatregel om aanvallen te voorkomen. Een andere belangrijke maatregel is het plaatsen van een wolfwerende afrastering. Deze afrastering kan ook een goudjakhals op afstand houden.
De ‘Faunaschade PreventiekitDeze link opent in een nieuw tabblad’ voor wolven laat zien welke preventieve maatregelen nog meer genomen kunnen worden.
Schade aan gehouden vee wordt in verband met vermoedelijke wolvenschade hierDeze link opent in een nieuw tabblad bijgehouden.
De goudjakhals komt in verschillende leefgebieden voor. Zijn of haar voorkeur gaat uit naar beboste gebieden met open plekken, maar het dier gedijt ook goed in landbouwgebieden. De goudjakhals kan zich ook handhaven op enige afstand van menselijke nederzettingen. Het kan voorkomen dat hij langs stedelijke gebieden trekt, maar dorpen en steden bieden geen verblijfplaats voor de goudjakhals door de hoeveelheid aan verstoring (WenninkDeze link opent in een nieuw tabblad, 2018).
Door de hoge aanwezigheid van schuilplaatsen en voedsel, is Nederland een geschikt leefgebied voor de goudjakhals. De goudjakhals kan zich eenvoudig door een gebied verspreiden en wordt niet snel tegengehouden door de hoge dichtheid van mensen of snelwegen. Uit de studie van WenninkDeze link opent in een nieuw tabblad (2018), die de habitatgeschiktheid van Nederland heeft onderzocht, komt naar voren dat Noord-Nederland, Oost-Nederland en de Veluwe de meest geschikte gebieden kunnen zijn voor de goudjakhals.
Doordat de goudjakhals niet goed samenleeft met de wolf vormen territoria van de wolf geen geschikte leefgebieden. De studie van WenninkDeze link opent in een nieuw tabblad (2018) geeft aan dat Nederland rond de 7.000 km2 geschikt leefgebied heeft en aan minimaal 781 roedels van de goudjakhals ruimte kan bieden. Hierbij is rekening gehouden met de aanwezigheid van de wolf.
De goudjakhalzen zijn geen specifieke jagers maar alleseters. Het dieet van de goudjakhals bestaat voornamelijk uit kleine tot middelgrote zoogdieren, zoals veldmuis, woelmuis, mol. Verder eet het dier aas van wilde dieren, planten, vogels, haas en konijn. Soms kan een goudjakhals landbouwhuisdieren aanvallen.
Uit een metadatastudie (Lange, 2019) blijkt dat waar kleine zoogdieren minder rijkelijk aanwezig zijn, goudjakhalzen voornamelijk middelgrote zoogdieren eten, zoals wilde zwijnen, hazen en konijnen. Groenten en fruit zijn dan een secundaire voedselbron.
In een analyse van de voedingsvoorkeuren van de goudjakhals (door Hayward et al., 2017), bleek het lichaamsgewicht van een prooi een drie keer zo belangrijke parameter te zijn bij het verklaren van voedingsvoorkeuren dan andere parameters (zoals dreigingsniveau, kuddeomvang, prooi-overvloed, habitat of prooi-geboortestrategie). De studie concludeerde dat goudjakhalzen actief de voorkeur geven aan middelgrote tot kleine zoogdiersoorten zoals haas, konijn en kleine knaagdieren en het dier landbouwhuisdieren en hertachtigen leek te vermijden.
De uiteenlopende dieetvoorkeur van de goudjakhals kan wijzen op een hoge aanpasbaarheid en flexibiliteit aan een gebied waar de goudjakhals zich bevindt (Lange, 2019). De soort vertoont ook een seizoensgebonden dieetpatroon wat kan suggereren dat de soort eet wat het beste voorhanden is.
De goudjakhals is veel meer een alleseter dan een pure vleeseter, zoals de wolf. De wolf jaagt voor het grootste deel op grote tot middelgrote zoogdieren zoals edelhert, ree, wild zwijn, haas en konijn, terwijl de prooidieren van een goudjakhals veel kleiner zijn. De goudjakhals en de vos hebben daarentegen wel een grote mate van overlap in hun dieet (Lanszki & Heltai, 2002; Lanszki & Heltai, 2010; Vlasseva et al., 2017).
Beide soorten hebben kleine zoogdieren als belangrijkste voedselbron. Onderlinge verschillen deden zich voor in tijden van schaarste aan kleine zoogdieren, waarin de vossen de neiging hadden om over te schakelen op fruit en de goudjakhalzen meer karkassen van wilde of gedomesticeerde hoefdieren opruimden (Lanszki et al., 2006; Tsunoda et al., 2017).
