De ‘Faunaschade PreventieKit’ voor bruine en zwarte ratten laat zien met welke preventieve maatregelen u gewasschade door bruine en zwarte ratten kunt voorkomen of beperken.
Bruine en zwarte ratten zijn algemeen voorkomende knaagdieren in Nederland. Ze zijn vooral ’s nachts actief en kunnen zich snel voortplanten. Zwarte ratten zijn over het algemeen kleiner dan bruine ratten en leven in grotere groepen. Zwarte ratten geven vaak de voorkeur aan hogere delen van gebouwen, zoals zolders en plafonds, terwijl bruine ratten zich meer op de begane grond bevinden, zoals in kelders en riolen. Deze knaagdieren kunnen schade aanrichten in en rond stallen en op erven door het vernielen van elektrische bedradingen, houtwerk en isolatiematerialen. Opgeslagen voedsel, waaronder gewassen en veevoer, kan ratten aantrekken en hun aanwezigheid op boerderijen vergroten. Hoewel er doorgaans beperkte schade aan landbouwgewassen wordt veroorzaakt, blijft het beheersen van rattenpopulaties een voortdurende uitdaging voor boeren.
| Overige gewassen | Soort schade | Diersoort | Seizoen |
|---|---|---|---|
| Landbouwhuisdieren | Vraatschade en predatie | Bruine en zwarte rat | Jaarrond |
| Opgeslagen ruwvoer | Vraatschade en vernieling | Bruine en zwarte rat | Jaarrond |
| Opstallen erven | Vernieling, bevuiling en stankoverlast | Bruine en zwarte rat | Jaarrond |
Tabel 1: Schade verspreid over het jaar.
De maatregelen ter voorkoming van gewasschade zijn ingedeeld in drie categorieën: leefgebied ongeschikt maken, aantrekken natuurlijke vijanden en beheermaatregelen. Per maatregel wordt de ecologische effectiviteit, de praktische inzetbaarheid en waar nodig de wet- en regelgeving besproken. Het referentiejaar voor alle genoemde prijzen is 2024.
De maatregelen in deze preventiekit zijn als effectief beoordeeld op basis van onderzoek waarbij gebruik is gemaakt van beschikbare studies (wetenschappelijk of praktijk), beoordelingen door experts (expert judgement) en ervaringen van agrariërs uit de praktijk. Vaak zal het nemen van een enkele maatregel schade niet kunnen voorkomen. Het wordt aanbevolen om een combinatie van maatregelen te nemen, maar ook dat biedt geen volledige garantie om schade te voorkomen.
In onderstaande tabel worden alle preventieve maatregelen weergegeven met daarbij scores op drie indicatoren (ecologische effectiviteit, tijdsinspanning en kosten). De scores (laag, gemiddeld en hoog) geven aan hoe deze maatregel wordt beoordeeld ten opzichte van andere preventieve maatregelen binnen deze faunaschade preventiekit.
| MAATREGELEN | ECOLOGISCHE EFFECTIVITEIT | TIJDSINSPANNING AGRARIËR | KOSTEN AGRARIËR |
|---|---|---|---|
| Leefgebied ongeschikt maken | |||
| Praktische inrichtingsmaatregelen (muis) | Hoog | Hoog | Laag |
| Natuurlijke vijanden aantrekken | |||
| Zitpalen en nestkasten voor roofvogels | Gemiddeld | Laag | Gemiddeld |
| Beheer | |||
| Vangkooien | Gemiddeld | Gemiddeld | Laag |
| Klemmen | Gemiddeld | Gemiddeld | Laag |
| Ondersteunend afschot | Hoog | Laag | Laag |
| Rodenticiden | Hoog | Laag | Hoog |
Tabel 2: Overzicht preventieve maatregelen voor bruine en zwarte ratten.
Integraal Plaagdier Management (IPM) is een methode waarbij plaagdieren zoals ratten, bepaalde woelmuizen en mollen eerst op een niet-chemische manier worden bestreden voordat er naar chemische middelen wordt gegrepen, om zo de impact op het milieu, mens en dier te minimaliseren. IPM legt de nadruk op preventieve maatregelen, zoals wering en hygiëne, gevolgd door niet-chemische methoden zoals het gebruik van vallen. Chemische bestrijdingsmiddelen worden slechts als laatste redmiddel ingezet, met strikte registratie van elke stap. IPM is sinds 2023 verder verfijnd, waardoor de toepassing van de meeste rodenticiden (gif) door gecertificeerde professionals verder wordt ontmoedigd. Hierdoor wordt de milieuschade en de toename van resistentie bij plaagdieren te verminderen.
De onderstaande maatregelen zijn gerangschikt op de volgorde van de IPM-methode. Dit houdt in: eerst inzetten op niet-dodelijke preventieve maatregelen voordat er wordt overgegaan op chemische bestrijding. Als bestrijdingsmaatregelen worden eerst milieuvriendelijke maatregelen toegepast, zoals vangkooien en klemmen. Alleen als voorgaande maatregelen niet effectief blijken, kan worden gebruikgemaakt van rodenticiden (door een gecertificeerde professional).
De gedachte achter deze categorie maatregelen is dat ratten zich niet zullen vestigen als het potentiële leefgebied ongeschikt of onaantrekkelijk wordt gemaakt. In deze paragraaf worden de effectief beoordeelde maatregelen toegelicht.
Met praktische inrichtingsmaatregelen wordt voorkomen dat ratten op het terrein komen. Denk bijvoorbeeld aan het afdekken van voer en het omspitten van mest- en hooistapels. Deze preventieve maatregelen zijn de eerste stap volgens het Integraal Plaagdier Management (IPM).
Tabel 3: Score voor leefgebied ongeschikt maken op belangrijke indicatoren, in vergelijking tot andere preventieve maatregelen binnen deze diergroep.
Er zijn verschillende maatregelen die kunnen voorkomen dat ratten zich in een gebied vestigen en voortplanten. Welke specifieke acties worden ondernomen, verschilt per locatie en type bedrijf. Er zijn echter enkele thema’s die in alle situaties gelden.
Een belangrijke preventieve maatregel is het handhaven van een goede hygiëne. Houd daarom agrarische gebieden schoon en georganiseerd, bijvoorbeeld door regelmatig mest en ander organisch materiaal te verwijderen, afvalcontainers schoon te maken, composthopen grondig af te sluiten, en voedselresten op te ruimen. Het is belangrijk om potentiële voedselbronnen veilig op te slaan en ontoegankelijk te maken door die op te bergen in afgesloten containers. Verwijder bovendien regelmatig gemorst voedsel en dierenresten. Een studie in Denemarken ontdekte dat automatische voedermachines meer ratten aantrekken dan handmatig voeren. Die conclusie werd toegeschreven aan de continue beschikbaarheid van voedsel bij automatische voedermachines, terwijl bij handmatig voeren een beperkte hoeveelheid voer wordt vrijgegeven die bovendien volledig wordt opgegeten door het vee. Bij het gebruik van een automatische diervoedersystemen moeten eventuele openingen worden gedicht. De diervoeder kan ook op een verhoging worden geplaatst om de toegang te bemoeilijken.
Daarnaast is het belangrijk om eventuele toegangspunten tot gebouwen en terreinen af te sluiten. Ratten kunnen kleine openingen gebruiken om toegang te krijgen tot gebouwen; het dichten van gaten en scheuren in muren en vloeren is essentieel. Ook de plaatsing van roosters of gaas over ventilatieopeningen en rioolputten kan voorkomen dat ratten binnendringen. Dierenverblijven als kippenhokken kunnen worden afgedicht met fijnmazig gaas.
Het verwijderen van rommel en het snoeien van struiken en bomen rondom gebouwen kan ook helpen om schuilplaatsen voor ratten te verminderen. Ratten nestelen voornamelijk buitenshuis. Het wordt moeilijker voor ratten om zich te verstoppen en te nestelen in een opgeruimde buitenruimte. Op agrarische terreinen zijn vooral opslag van spullen en hooi/stro erg aantrekkelijk voor ratten. Door hooi/stro afgesloten op te slaan, is het niet meer te bereiken voor de ratten.
Tot slot is regelmatig onderhoud en monitoring van gebouwen en terreinen belangrijk om vroegtijdige tekenen van een mogelijke rattenplaag op te sporen en actie te ondernemen voordat de situatie escaleert. Daarnaast kan professionele hulp worden ingezet ter bestrijding en preventie van ratten. Deze specialisten kunnen advies op maat bieden voor het desbetreffende bedrijf.
Om ratten weg te houden is het belangrijk preventieve maatregelen te nemen. Welke maatregelen geschikt zijn, hangt af van het soort bedrijf en de bedrijfsvoering. Zorg ervoor dat alles opgeruimd en schoon is en er geen voedsel te vinden is. Daarnaast werkt het goed om mest- en hooistapels regelmatig om te spitten, zodat plantenresten niet bovenop blijven liggen. Opgestapeld hout, stro, pellets en stenen kunnen voor ratten een schuilplek zijn. Het is daarom verstandig om die materialen zo veel mogelijk op te ruimen. Bovendien zorgt het dichten van gaten in muren van gebouwen ervoor dat ratten geen toegang hebben. Wanneer deze preventieve maatregelen niet lijken te helpen, kunt u advies opvragen bij rattenbestrijders over eventuele vervolgstappen ter bestrijding en preventie voor een individueel bedrijf.
De tijdsinvestering voor deze preventieve maatregelen kan variëren van enkele uren tot een dag per week, afhankelijk van de grootte van het terrein en de frequentie van onderhoud. Kosten kunnen onder meer arbeidskosten omvatten, met variaties van enkele honderden tot duizenden euro’s per jaar. De uiteindelijke kosten zijn afhankelijk van de omvang van het bedrijf en de noodzaak van professionele hulp of materialen.
Deze preventieve maatregelen kunnen het hele jaar worden ingezet. Het zal enige tijdsinspanning vergen, maar hierdoor blijft het bedrijf opgeruimd en wordt de omgeving minder aantrekkelijk voor ratten. Bovendien helpen dit soort maatregelen om rattenpopulaties op de lange termijn beter onder controle te houden.
De gedachte achter deze categorie maatregelen is dat door de aanwezigheid van natuurlijke vijanden veel plaagdieren naar een ander gebied zullen trekken. In deze paragraaf worden de effectief beoordeelde maatregelen toegelicht.
Er kunnen zitpalen en nestkasten voor roofvogels worden geplaatst op het perceel. De aanwezigheid van een natuurlijke vijand kan namelijk voor veel dieren voldoende zijn om hun heil elders te gaan zoeken. Deze methode dient in combinatie met andere maatregelen te worden ingezet, omdat de aanwezigheid van roofvogels vaak onzeker blijft.
Tabel 4: Score voor zitpalen en nestkasten roofvogels op belangrijke indicatoren, in vergelijking tot andere preventieve maatregelen binnen deze diergroep.
Figuur 1: Zitpalen en nestkasten voor roofvogels tegen bruine en zwarte ratten
De aanwezigheid van roofvogels maakt een gebied minder aantrekkelijk voor prooidieren, waaronder ratten. Verscheidene studies tonen de potentie van deze biologische bestrijdingsvorm. Roofvogels jagen voornamelijk op de jonge ratten, maar grotere roofvogels kunnen ook volwassen individuen vangen. Het vangen van jonge individuen helpt in de beheersing van een rattenpopulatie. De plaatsing van zitpalen en/of nestkasten kan roofvogels aantrekken, maar dit biedt geen garanties. Daarnaast zijn roofvogels niet continu of elk seizoen aanwezig, waardoor bij afwezigheid van roofvogels de ratten zullen terugkeren. Het is daarom lastig om de duur en effectiviteit van deze maatregel te bepalen.
Grondgebruikers moeten bij de aantrekking van roofvogels rekening houden met weidevogels in het gebied. Roofvogels kunnen namelijk ongewenste effecten hebben op deze soortgroep (predatie).
Het aantrekken van roofvogels kan tegelijkertijd ook andere overlastgevende dieren verjagen, zoals duiven, meeuwen, muizen, kleine zangvogels, koeten, eenden en kraaiachtigen.
Deze maatregel moet altijd worden gecombineerd met akoestische of overige verjaagmiddelen, omdat de plaatsing van zitpalen geen garantie biedt op het aantrekken van roofvogels. Deze methode mag echter nooit worden gecombineerd met rodenticiden; als ratten rodenticiden consumeren en vervolgens ten prooi vallen aan roofdieren, zullen de chemische stoffen door de hele voedselketen worden verspreid en kunnen veel organismen worden geschaad.
Roofvogels kunnen worden aangetrokken met zitpalen en nestkasten. Een zitpaal bestaat uit een paal van ongeveer 4 meter hoog (diameter rond de 10 centimeter) met aan de bovenzijde een horizontale zitstok van hardhout (110 centimeter, bij 4 centimeter, bij 4 centimeter). De zitstok en de paal worden aan elkaar bevestigd met schuine schrootjes. De palen moeten minimaal 80 centimeter in de grond worden geplaatst om stabiliteit te garanderen.
In plaats van zitpalen voor roofvogels kunt u ook nestkasten voor torenvalken ophangen. Ook de plaatsing van uilenkasten kan nuttig zijn om schade door ratten te beperken. De nestkast voor torenvalken kunt u het best op een paal in een open veld plaatsen. De nestkasten voor andere uilen hebben beschutting van een boom of gebouw nodig.
Zitpalen en nestkasten voor roofvogels kunnen worden ingezet op alle landgebruiksvormen waar roofvogels kunnen voorkomen. Het is verstandig om eerst te onderzoeken of het wenselijk is dat roofvogels worden aangetrokken met het oog op de landgebruiksvorm. In sommige gevallen zijn roofvogels niet welkom in verband met de instandhouding van weidevogelpopulaties. Het installeren van zitpalen en nestkasten kost ongeveer een half uur per paal of kast. Zorg ervoor dat de nestkasten op minimaal 6 meter hoogte worden vastgezet aan een boom of paal.
Een acaciahouten zitpaal kost ongeveer €150 tot €200 per stuk. U kunt ook zelf een zitpaal maken, zodat de kosten een stuk lager uitvallen. Acaciahouten zitpalen kunnen tientallen jaren meegaan en vergen geen onderhoud wanneer die op correcte wijze zijn geplaatst. Nestkasten kunt u aanschaffen voor rond €100 of zelf maken.
De zitpalen en nestkasten kunnen het hele jaar blijven staan. Houd er rekening mee dat roofvogels eventuele ongewenste (schrik)effecten bij mensen kunnen veroorzaken.
Beheermaatregelen behalen hun effect door schadeveroorzakende dieren te doden. In deze paragraaf worden de effectief beoordeelde maatregelen toegelicht.
Integraal Plaagdier Management (IPM) is een methode waarbij plaagdieren zoals ratten, bepaalde woelmuizen en mollen eerst op een niet-chemische manier worden bestreden voordat er naar chemische middelen wordt gegrepen, om zo de impact op het milieu, mens en dier te minimaliseren. IPM legt de nadruk op preventieve maatregelen, zoals wering en hygiëne, gevolgd door niet-chemische methoden zoals het gebruik van vallen. Chemische bestrijdingsmiddelen worden slechts als laatste redmiddel ingezet, met strikte registratie van elke stap. IPM is sinds 2023 verder verfijnd, waardoor de toepassing van de meeste rodenticiden (gif) door gecertificeerde professionals verder wordt ontmoedigd. Hierdoor wordt de milieuschade en de toename van resistentie bij plaagdieren te verminderen.
Vangkooien worden gebruikt om ratten levend te vangen. De ratten worden gelokt met een aas, waarna de deuren van de kooi dichtslaan als het dier op een tredplaat stapt.
Tabel 5: Score voor vangkooien op belangrijke indicatoren, in vergelijking tot andere preventieve maatregelen binnen deze diergroep.
Figuur 2: Vangkooien tegen bruine en zwarte ratten
Vangkooien vangen ratten levend, waarna de dieren elders kunnen worden uitgezet of worden gedood. Er zijn verschillende formaten vangkooien beschikbaar voor ratten van diverse omvang. Deze maatregel is alleen effectief bij een kleinschalige plaag, omdat er een val per rat nodig is en deze methode te arbeidsintensief is voor grootschalige plagen. Deze maatregel is slechts voor korte periode effectief, omdat nieuwe ratten worden aangetrokken zolang het leefgebied geschikt blijft.
De vallen moeten regelmatig worden gecontroleerd, zodat de gevangen rat zich niet kan verwonden of mogelijk alsnog kan ontsnappen (dierenwelzijn). Ratten zijn bovendien intelligente, sociale dieren en zijn in staat om te leren van de ervaringen van hun groepsgenoten. Hierdoor kunnen niet-gevangen ratten mogelijk profiteren van de ervaringen van gevangen ratten, wat kan resulteren in verminderde effectiviteit na verloop van tijd. Dit effect wordt verminderd door de kooien vroegtijdig te legen. Bij het uitzetten van gevangen ratten wordt geadviseerd deze minimaal 3 kilometer verderop uit te zetten, zodat ze hun weg niet terugvinden.
De plaatsing van kooien moet gebeuren op plekken waar ratten regelmatig komen, zoals langs hun looproutes of in de directe omgeving van hun rust- of verblijfplaats. De optimale plaatsing van de val verschilt per rattensoort: bruine ratten worden vaker op de grond aangetroffen en zwarte ratten verplaatsen zich vaak via hoger gelegen plaatsen. Tot slot kan het gebruik van lokaas de vangkans vergroten.
Deze vangkooien kunnen mogelijk andere zoogdieren en vogels vangen. De gebruiker dient hierop te letten, omdat er incidenteel ook beschermde soorten kunnen worden gevangen. Dit is niet toegestaan. Deze maatregel is effectief bij een kleine plaag/bestrijding van enkele individuen. Bij een grootschalige plaag moet deze methode worden gecombineerd met andere beheersmaatregelen, zoals het ongeschikt maken van het leefgebied. Door de toepassing van een dergelijke preventieve maatregel, kunnen in de loop der tijd vangkooien niet meer nodig zijn.
Er zijn verschillende typen vangkooien. Een bekend type val heeft één of twee deuren die dichtslaan als het dier op een tredplaat met lokaas stapt. De meeste vangkooien voor het vangen van ratten berusten op een dergelijk principe. De vangkooien moeten worden geplaatst op een plek waar ratten lopen, bijvoorbeeld bij een muur. Draag handschoenen bij het plaatsen zodat er geen mensengeur aan komt. Zet het vangmechanisme op spanning en leg een lokaas (pindakaas of hazelnootpasta) op de tredplaat. Wanneer de ratten zijn gevangen, kunnen ze op een humane manier worden afgemaakt of ergens anders worden vrijgelaten. Het wordt aangeraden om de dieren op een plek vrij te laten waar ze geen overlast veroorzaken, liefst op minimaal 3 kilometer afstand van de vangplek zodat ze niet zullen terugkeren.
Het kost met name tijd om de vangkooien na te lopen, dat moet minimaal eens per dag gebeuren. Daarnaast kost het (ver)plaatsen van de vangkooi een paar minuten per keer.
De aanschafprijs voor een vangkooi voor ratten varieert van €10 tot €40. Vaak zijn de duurdere vangkooien van een betere en duurzamere kwaliteit en hebben die vaak twee ingangen. De levensduur van een vangkooi varieert afhankelijk van uiteenlopende factoren, zoals materiaal, kwaliteit van de constructie, onderhoud, gebruiksomstandigheden en frequentie van gebruik. Het wordt aanbevolen om een metalen vangkooi van goede kwaliteit te gebruiken, die regelmatig wordt onderhouden en binnen wordt opgeslagen om de levensduur te verlengen.
Een voordeel van de vangkooi is dat er geen ongewenste effecten zijn op huisdieren en mensen. Als er per ongeluk andere dieren worden gevangen, kunnen deze weer worden vrijgelaten. Omwonenden zouden kunnen aangeven dat ze het niet wenselijk vinden dat de ratten worden gevangen. Zolang de kooien regelmatig worden nagekeken en de ratten ergens anders worden vrijgelaten, is dit een redelijk diervriendelijke methode.
Er geldt een wettelijk verbod op het gebruik van vangkooien. Hiervan kan worden afgeweken door middel van een maatwerkregel (provinciale verordening) of maatwerkvoorschrift (bijvoorbeeld een omgevingsvergunningsvoorschrift).
Ratten mogen volgens de algemene zorgplicht en de Wet dieren niet zinloos worden gedood, mishandeld, verstoord of gevangen. De bestrijding mag dus alleen plaatsvinden indien er zich een plaag voordoet op eigen grondgebied.
Klemmen kunnen worden ingezet om individuele ratten te doden. De metalen klem wordt onder spanning gezet met lokaas. Zodra er een rat tegenaan loopt, klapt de klem dicht en komt het diertje om het leven. Gebruik deze maatregel alleen wanneer het hoogst noodzakelijk is en de diervriendelijke maatregelen onvoldoende hebben gewerkt.
Tabel 6: Score voor klemmen op belangrijke indicatoren, in vergelijking tot andere preventieve maatregelen binnen deze diergroep.
Ratten worden met klemmen gevangen en gedood. Deze maatregel is slechts voor een korte periode effectief. Zolang het gebied geschikt blijft voor ratten, zal het aantrekkelijk blijven om (terug) te keren. De klemmethode is alleen effectief bij een kleinschalige plaag, omdat er een klem per rat nodig is en dat is te arbeidsintensief voor grootschalige plagen. Bovendien moeten de klemmen regelmatig worden geleegd. Ratten zijn intelligente, sociale dieren die leren van de ervaringen van hun soortgenoten. Hierdoor kunnen niet-gevangen ratten mogelijk profiteren van de ervaringen van gevangen ratten, waardoor de effectiviteit van klemmen na verloop van tijd kan afnemen. Dit effect kan worden verminderd door de klemmen regelmatig te controleren en te legen. De effectiviteit van klemmen is afhankelijk van het materiaal; klemmen van natuurlijke materialen, zoals hout, worden eerder vertrouwd en zijn dus effectiever. Het gebruik van open klemmen, waarbij ratten hun kop niet in een gesloten constructie hoeven te steken, wordt aanbevolen. Er kan ook worden gekozen voor ‘pre-baiting’, waarbij de klemmen wel worden geplaatst, eventueel met lokstof, maar nog niet op spanning worden gebracht. De dieren raken op die manier vertrouwd met de klem en locatie, waardoor de vangkans bij ingebruikname wordt vergroot.
De plaatsing van klemmen moet gebeuren op plekken waar ratten regelmatig komen, zoals langs hun looproutes of in de directe omgeving van hun rust- of verblijfplaats. De optimale plaatsing van de val verschilt per rattensoort: bruine ratten worden vaker op de grond aangetroffen en zwarte ratten verplaatsen zich vaak via hoger gelegen plaatsen. Tot slot kan het gebruik van lokaas de vangkans vergroten.
Klemmen zijn geen diervriendelijke maatregel en kunnen ook andere dieren vangen of verwonden, zoals muizen, egels en (huis)katten. Deze maatregel is effectief bij een kleine plaag/bestrijding van enkele individuen. Bij een grootschalige plaag moet deze methode worden gecombineerd met andere beheersmaatregelen, zoals het ongeschikt maken van het leefgebied. Door de toepassing van een dergelijke preventieve maatregel, kunnen in de loop der tijd klemmen niet meer nodig zijn.
Er kunnen klemmen worden ingezet bij de bestrijding van ratten. Door deze maatregel komt er een individueel dier om het leven. De klem bestaat uit een (houten) plank met daarop een slagbalk aan een veer. De balk klapt omlaag als de rat het triggerplateau raakt. Op het triggerplateau ligt lokaas.
De klemmen moeten worden geplaatst op plekken waar de ratten lopen. Ratten lopen vaak langs muren en andere beschutte omgevingen. Draag bij het plaatsen ter bescherming dikke handschoenen. Hiermee voorkom u bovendien dat er mensengeur aan de klemmen blijft hangen. Leg lokaas op het triggerplateau en zet de val op scherp. U kunt hiervoor professioneel lokaas aanschaffen, maar pindakaas of hazelnootpasta voldoet ook. Raadpleeg altijd de gebruiksaanwijzing van de klemmen om de werking te garanderen.
Laat de klemmen ongeveer een week op dezelfde plek staan alvorens te verplaatsen, indien er niets wordt gevangen. Controleer de klemmen dagelijks en ruim de getroffen beestjes op. Zorg ervoor dat de klem goed werkt zodat de rat op slag dood is en geen langzame, pijnlijke dood sterft.
De plaatsing van klemmen is redelijk simpel en zal enkele minuten per klem in beslag nemen. Eventuele verdere tijdsbesteding bestaat uit een dagelijkse controle van de klemmen en een eventuele verplaatsing.
De klemmen kosten tussen de €3 tot €10 per stuk. Het verschil tussen goedkopere en duurdere klemmen kan variëren op basis van factoren, zoals materiaalkwaliteit, constructie, effectiviteit en duurzaamheid, waarbij duurdere varianten doorgaans gemaakt zijn van hoogwaardige materialen, een robuuster ontwerp hebben en geavanceerdere vangmechanismen bieden. De klemmen kunnen worden hergebruikt en gaan jaren mee.
De klemmen kunnen gevaarlijk zijn voor andere dieren en mensen, zorg er daarom voor dat de toegang wordt bemoeilijkt. Daarnaast kan de installateur gewond raken als de klem dichtklapt. Het is belangrijk om voorzorgsmaatregelen te treffen, bijvoorbeeld door de klemmen buiten het bereik van (spelende) kinderen, huisdieren en eventuele voetgangers op te stellen. Volg bij de installatie de instructies van de fabrikant en draag beschermende handschoenen.
Het gebruik van klemmen is in beginsel verboden. Het gebruik ervan is slechts toegestaan als de klemmen uitsluitend geschikt en bestemd zijn voor het vangen zwarte of bruine ratten (artikel 11.72 lid 1 onder b Bal).
Afschot wordt vaak uitgevoerd met behulp van PCP-luchtdrukwapens. Deze methode kan bij grotere rattenplagen relatief snel veel ratten doden, waarbij het gebruik van gif wordt vermeden en de dieren relatief humaan worden gedood. Het is van belang om afschot te integreren in een bredere IPM-strategie voor effectieve plaagbestrijding. Deze maatregel wordt bijna altijd uitgevoerd door professionals, maar met de juiste certificatie en ontheffing kunt u deze methode ook zelf uitvoeren.
Tabel 7: Score voor ondersteunend afschot op belangrijke indicatoren, in vergelijking tot andere preventieve maatregelen binnen deze diergroep.
Het afschieten van ratten is een effectieve manier om schade te verminderen. Het is echter onbekend hoe lang deze maatregel effectief blijft. De effectiviteit is afhankelijk van de populatiegrootte, de inzet van preventieve maatregelen en de mate van afschot. Deze maatregel is echter niet voor onbepaalde tijd effectief. Zolang het perceel/gebied geschikt blijft voor ratten, zal het voor deze dieren aantrekkelijk zijn om (terug) te keren. Er kunnen afhankelijk van de locatie en geldende regelingen verschillende wapens worden ingezet, zoals een luchtdrukgeweer, gasdrukwapen of vuurwapen. Voor alle wapens geldt dat het kaliber voldoende energie dient te hebben om de dieren in één klap te doden, zodat (onnodig) lijden wordt voorkomen.
Ondersteunend afschot werkt op erfniveau, maar kan op de schaal van meerdere bedrijven of zelfs regio’s worden gericht. De grondgebruiker moet rekening houden met de inzet van ondersteunend afschot als er weidevogels in het gebied zitten. Ondersteunend afschot kan namelijk ongewenste effecten hebben op deze soortgroep (geluidsoverlast en schrikreactie).
Het toepassen van ondersteunend afschot kan tegelijkertijd ook andere overlastgevende dieren verjagen, zoals duiven, koeten, zwanen, kraaiachtigen, eenden en meeuwen.
Verjaging met ondersteunend afschot is waarschijnlijk effectiever dan verjaging zonder afschot. Afschot kan worden gecombineerd met andere maatregelen, waarbij het ongeschikt maken van het leefgebied wordt geadviseerd als preventieve maatregel voor de langere termijn.
In de praktijk kan afschot handmatig worden uitgevoerd of met speciale geweren voor ongediertebestrijding. Vaak wordt er gebruikgemaakt van een PCP-luchtdrukwapen (Pre-Charged Pneumatic), dat werkt door middel van perslucht. Deze krachtige en nauwkeurige wapens zijn geschikt voor het afschieten van ratten tijdens plaagbestrijding en zullen de dieren direct doden. Het pistool kan worden gebruikt in combinatie met nachtzichtapparatuur met warmtebeelden om de ratten op te sporen.
Het luchtdrukwapen kan worden toegepast op alle soorten landgebruiksvormen. De tijdsinspanning kan variëren van enkele uren tot meerdere dagen per jaar, afhankelijk van de ernst van de plaag en de omvang van het gebied. Vaak wordt deze maatregel in de avond uitgevoerd, als ratten actief zijn.
De kosten voor het inhuren van een extern bedrijf hangt af van de grootte van de plaag en de specifieke situatie. Een PCP-luchtdrukwapen kost tussen de €800 en €2.000, afhankelijk van het model. Het gebruik van vuurwapens brengt echter risico’s met zich mee, zoals letsel of schade aan eigendommen, en vereist strikte naleving van veiligheidsvoorschriften en regelgeving. Bovendien kan het mogelijke schrikreacties veroorzaken van weidend vee.
Afschot kan het hele jaar door worden toegepast, maar de effectiviteit varieert afhankelijk van het seizoen en de activiteit van de ratten. Het correct en veilig gebruik van vuurwapens voor ongediertebestrijding vereist training en expertise, naast een grondige kennis van de wet- en regelgeving met betrekking tot het gebruik van vuurwapens in de desbetreffende regio.
Het gebruik van een geweer voor het bestrijden van de zwarte rat en de bruine rat is toegestaan, zolang het geweer en de munitie voldoen aan de eisen die in het Bal worden gesteld (zie: art. 11.75 lid 1 en onder d. van het Bal). Deze eisen (zie: art. 11.79 e.v. van het Bal) zijn echter van toepassing op het hagelgeweer en het kogelgeweer, terwijl voor ratten vaak gebruik wordt gemaakt van een luchtdrukwapen. De provincie kan individueel per maatwerkvoorschrift of generiek per maatwerkregel (artikelen 11.29, tweede lid, en 11.31, tweede lid, van het Bal) het gebruik van het luchtdrukgeweer voor het doden van dieren toestaan.
Voor het gebruik van een luchtdrukwapen voor het doden van ratten is altijd toestemming vanuit de provincie noodzakelijk. Dit geldt ook voor het (mogelijk aanvullend) gebruik van nachtkijkapparatuur, want ook dit is in beginsel verboden. Daarnaast moet er toestemming worden verleend door de grondgebruiker.
Rodenticiden zijn dodelijke chemische stoffen en zijn inzetbaar als laatste redmiddel voor knaagdierbestrijding in de landbouw. Het mag alleen door gecertificeerde bedrijven en agrariërs met een KBA-licentie volgens de IPM-normen worden toegepast.
Tabel 8: Score voor rodenticiden op belangrijke indicatoren, in vergelijking tot andere preventieve maatregelen binnen deze diergroep.
De werkzame stoffen in rodenticiden hebben negatieve effecten op de gehele voedselketen. Roofdieren en aaseters die dode ratten met resten van rodenticiden eten, nemen deze schadelijke stoffen namelijk op, soms met fatale gevolgen. Insecten, vogels of andere zoogdieren kunnen de schadelijke stoffen ook via andere wegen binnen krijgen. Rodenticiden werden in het verleden zo veel gebruikt dat het ongedierte immuniteit verkreeg en het middel op grote schaal steeds minder effectief werd. Deze maatregel heeft daarom niet de voorkeur.
Rodenticiden kunnen negatieve effecten hebben op andere zoogdieren, vogels en insecten. Wanneer deze maatregel veelvuldig en langdurig wordt ingezet, treedt een vorm van gewenning en herkenning op. Deze maatregel dient daarom gecombineerd te worden met het ongeschikt maken van het leefgebied van ratten.
Rodenticiden zijn chemische stoffen bedoeld om knaagdieren te doden. Het gebruik van rodenticiden kan echter leiden tot ongewenste effecten, zoals secundaire vergiftiging van andere dieren die de dode of verzwakte knaagdieren verorberen. Het is belangrijk om deze stoffen verantwoordelijk en volgens de instructies te gebruiken om onbedoelde schade te voorkomen. Rodenticiden mogen alleen als laatste redmiddel worden ingezet. De toepassing van rodenticiden is dus alleen relevant voor agrarische bedrijven en landbouwgebieden waar knaagdieren een risico vormen en geen andere maatregel voldoende heeft gewerkt.
Voor het bestrijden met rodenticiden voeren uitvoerende bedrijven eerst een grondige inspectie uit om het rattenprobleem in kaart te brengen. Vervolgens worden de rodenticiden op strategische plekken geplaatst, waarbij de hoeveelheid en frequentie zorgvuldig worden afgestemd. De situatie wordt nauwlettend gemonitord en, indien nodig, aangepast. Dode ratten worden snel verwijderd (met handschoenen) om risico’s te beperken.
De tijdsinspanning voor het gebruik van rodenticiden door een bedrijf varieert afhankelijk van de omvang van het landbouwgebied en de omvang van het probleem. Een extern bedrijf zal onder meer de voorbereiding, toepassing en monitoring uitvoeren, waardoor de tijdsinvestering enkele uren tot dagen per hectare kan bedragen. De kosten voor het toepassen van rodenticiden kunnen variëren en zijn afhankelijk van het bedrijf, het specifieke product en de hoeveelheid die nodig is. Vaak liggen de kosten minimaal rond de €150 tot €200. De kosten voor het behalen van een IPM-KBA-licentie liggen rond de €300. De bijkomende kosten om rodenticiden te mogen gebruiken bedragen ongeveer €800 per jaar.
Het gebruik van rodenticiden kan potentieel ongewenste effecten hebben op mensen, vooral als de producten niet correct worden gebruikt of opgeslagen. Daarom is het essentieel om strikte veiligheidsmaatregelen te volgen.
Rodenticiden kunnen het hele jaar door worden ingezet, afhankelijk van de aanwezigheid en schade van knaagdieren. Om rodenticiden veilig en effectief te gebruiken is er een zekere mate van kennis nodig. Het is belangrijk om de juiste doseringen toe te passen en de producten op een verantwoorde manier te gebruiken om onbedoelde schade te voorkomen.
Het is vanaf 1 januari 2023 verplicht om de licentie IPM-KBA (Integrated Pest Management) te bezitten als een agrariër op eigen bedrijf gebruik wil maken van rodenticiden bij de bestrijding van ratten (binnen en buiten). Het gebruik van rodenticiden mag alleen als laatste redmiddel worden ingezet en moet worden geregistreerd en onderbouwd.
Enkele algemene juridische opmerkingen rond het toepassen van preventieve middelen ter voorkoming van faunaschade
Er geldt een eigen verantwoordelijkheid voor het voorkomen of beperken van faunaschade aan eigendommen, gewassen of vee. Om voor een tegemoetkoming in faunaschade in aanmerking te komen, is het nemen van niet-dodelijke preventieve maatregelen daarom in de meeste gevallen vereist. In de Faunaschade PreventieKit voor verschillende diersoorten leest u hier meer over. Soms valt onder deze preventieplicht ook het doden van dieren. Het vangen en doden van beschermde dieren is in veel gevallen omgevingsvergunningplichtig. Soms geldt voor een specifieke soort binnen de provincie een vrijstelling van de vergunningplicht op grond van de provinciale omgevingsverordening. Het is steeds van belang om te onderzoeken of een soort op grond van een dergelijke regel mag worden gevangen of gedood, of dat sprake is van een omgevingsvergunningsplicht.
___________________________________________________________________
Verjaging en verstoring nabij natuurgebieden
Op de Informatiekaart Natuur (IKN) op de website van BIJ12 is veel informatie te vinden over waar (beschermde natuurgebieden liggen en welke beperkingen daar gelden. Hier kun je bijvoorbeeld de ligging van ganzenrust- en foerageergebieden, Natuurnetwerk Nederland (NNN, voorheen ecologische hoofdstructuur) of Natura2000-gebieden aantreffen. Ook informatie over no-fly-zones voor drones is daar gepubliceerd. Actieve verstoring door verjaging met ondersteunend afschot, of gebruik van verstorende middelen kan omgevingsvergunningplichtig zijn in of nabij Natura 2000-gebieden. Hiernaar moet onderzoek worden gedaan door degene die de activiteit wil verrichten.
